«Եթե գրող ես, նյութը փռված է առջևդ»

Լույս է տեսել բանաստեղծ, ՀՀ պետական մրցանակի դափնեկիր, ԵՊՀ դասախոս, բանասիրության դոկտոր, պրոֆեսոր ԱՐՏԵՄ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆԻ բանաստեղծությունների հատընտիրը: «Իրատեսի» հետ զրույցում Արտեմ Հարությունյանը նշեց, որ գրքում տեղ են գտել բանաստեղծություններ տասը ժողովածուներից: Գիրքը լույս է տեսել պետական պատվերի շրջանակում: Կազմել է գրաքննադատ, արձակագիր Ալեքսանդր Թոփչյանը:

-Ինչո՞վ է առանձնանում հատընտիրը, բացի այն, որ ցույց է տալիս Ձեր անցած գրական ուղին:
-Հետաքրքիր է այն առումով, որ զարգացումը տեսնում ես` և՛ ինտելեկտուալ, և՛ աշխարհընկալման առումով: Գրքի վերջում ընդգրկված են գործեր ավելի ուշ շրջանի ժողովածուներից` «Նշանների երկիր», «Հուդայի արձակուրդը», «Հեռուստապոեմներ «Շուշի» և «Բաբելոն» հյուրանոցների աշտարակից»: Սրանք ցատկ են դեպի այն աշխարհը, որին ընդառաջ գնալու համար ես տասնյակ տարիներ ապրում եմ որպես բանաստեղծ: Բանաստեղծություններում արտաքին աշխարհի, իրերի ներկայությունը պարտադիր է: Թող ոչ մի պոետ չասի, թե կարող է ամենաաբստրակտ պոեզիայի շնորհիվ ցատկել իրական աշխարհի և երևույթների վրայից: Կարող են հեռակա ընթացք ունենալ, կարող են մշուշված լինել, բայց դրանք են գործում: Եվ բառն ինքը փորձում է, ինչպես պատրույգ, լուսավորել այդ տեղանքը, որ ոգեկոչված է մեր հոգու գալարումով և մարդու գերագույն կենսափորձի արդյունքներից մեկն է:
-Գիտեմ, որ Ձեր գործերը, այդ թվում` Ցեղասպանության թեմայով գրված բանաստեղծությունները, տպագրվել են արտասահմանում, ուշադրություն են գրավել: Բայց ի՞նչ է պետք համաշխարհային ճանաչման հասնելու համար: Նոբելյան մրցանա՞կ, գրահրատարակչական հատուկ մարտավարությո՞ւն, թե՞ պետք է ունենալ հզոր երկիր և հզոր գրականություն:
-Գրական մեծ մրցանակներ ստանալու համար պետությունը պետք է վիթխարի աշխատանք կատարի: Կարծում եմ` Հայաստանի պայմաններում շատ դժվար է գրական մեծ հաջողությունների հասնել, որովհետև մենք չունենք գովազդի հնարավորություն: 1994 թվականին ԱՄՆ-ում իմ անգլերեն թարգմանված «Նամակ Նոյին» ժողովածուն ամերիկյան մի շարք համալսարաններ ներկայացրին Նոբելյան մրցանակի։ Գիրքը լայն արձագանք գտավ, տեղադրվեց ամերիկյան մի շարք քաղաքների համալսարանական գրադարաններում: Մեր երկրում խառը ժամանակներ էին, նման մրցանակների մասին մտածելու հնարավորություն և ուժ չկար: Բայց գիրքն ուժեղ էր, որովհետև համընկավ պատմության շնչին: Ինչո՞ւ Էլյուարը հանկարծ մի գիշերվա մեջ դարձավ հայտնի, որովհետև Լոնդոնից հաղորդեց իր հայտնի բանաստեղծությունը` «Ամենուրեք գրում եմ ազատություն բառը»: Դա այն ժամանակ էր, երբ Գերմանիան գրավել էր Ֆրանսիան, Փարիզը...
-Գրական աշխարհում հաջողություններ ունենալու համար պետք է հզո՞ր երկրի ներկայացուցիչ լինել:
-Ինչո՞ւ, Չիլիից Պաբլո Ներուդային տվեցին «Նոբելյան», աֆրիկյան, լատինաամերիկյան երկրների գրողներին տալիս են: ՈՒրեմն պետք է տաղանդ լինի, որ պետությունը կարողանա զարգացնել և մատուցել այլ երկրների (բարձր թարգմանության մասին է խոսքը նաև) գրական մեծերին և քննադատներին, նրանց գնահատմամբ էլ` ընթերցողին:
-Ժամանակակից հայ գրականության մեջ կա՞ն ցեղասպանության մասին ակնառու գործեր:
-Հովհաննես Մելքոնյանի «Ոճիրի բուրգերը», Պերճ Զեյթունցյանի դրամաները: Օտարագիրների գործերն ավելի մշակված են` Անտոնիա Արսլանի «Արտույտների ագարակը», Պիտեր Բալաքյանի «Ճակատագրի սև շունը», «Լույսի տխուր օրերը», «Այրվող Տիգրիսը», Քրիս Բոջալյանի «Ավազե ամրոցի աղջիկները»: Նշված գործերը կարելի է շարունակել:
-Կարո՞ղ ենք ասել, որ օտարագիրները համաշխարհային համբավ ունեն:
-Սարոյանը համաշխարհային ճանաչում ունի, բայց նա գաղթականների մասին է գրում, որ ջարդերից հետո հայտնվել են Ամերիկայում: Մայքլ Առլենը խուսափում էր այդ թեմաներից: Սնոբ էր մարդը, բայց գրական մեծ տաղանդի տեր սնոբ, որ չէր ուզում իր մութ ու դաժան պատմությունը իմացվի:
-Ինքներդ հաճախ եք անդրադառնում ցեղասպանությանը:
-Այո, «Արամ Մանուկյան» պոեմը վերջերս է մամուլում տպագրվել: Տարբեր պոեմներ ունեմ, կհրատարկվի նաև իմ նոր գիրքը` «Հայոց հողի ծածկագիր տեսիլները»: Ես քաղաքական կողմն եմ սիրում պոեզիայի, և աշխարհն էլ է սկսել դա գնահատել: Մեր պոեզիան նեյնիմ-նեյնիմ է, շատերը գաղափար չունեն, թե ինչ են գրում: Աշխարհն սկսել է ինտենսիվ հետաքրքրվել ցեղասպանության, մասսայական բնաջնջման, ճնշումների հարցերով, և ամեն մի լուրջ գրող, եթե իր պատմության մեջ կան նման էջեր, անդրադառնում է դրանց: Մենք ցեղասպանության այսպիսի թարմ հետք ունենք, բայց գրում ենք բուլվարային վեպեր:
-Ալեքսանդր Թոփչյանը Ձեր «Հուդայի արձակուրդը» ժողովածուին նվիրված գրախոսականում նշում է, որ պոեզիա եք որոնում քաղաքական, ազգային, սոցիալական, բարոյական ու հոգեբանական իրականության մեջ: Իսկ չի՞ կարող պոեզիան գոյություն ունենալ առանձին, իրականության հետ գրեթե չառնչվող տարածքում և օգնել մարդուն մի քիչ ազատվելու ժամանակի, տարածության, իրականության զգացողությունից:

-Լուրջ պոեզիան երբեք չի կարող չառնչվել ազգային ջարդերին, միջին դասի տապալմանը, աղքատությանը, սոցիալական ամուր կուպարի մեջ հայտնված մարդկային խեղճ էակների նիստուկացին, հոգեբանությանը, ապրուստին, տեսիլքներին: Այդ էակները համբերատար տանում են իրենց ամենօրյա դժոխքը, համբերատար գործում, աշխատում, երեխաներ ունենում, բարոյական դաշտ ստեղծում, որ այդ երեխաները հարատևեն:
-Գրել եք` «Սոխակի դայլայլը մեր օրերում առնվազն անբարոյականություն կլիներ»: Իսկ ե՞րբ ենք լավ օրեր ունեցել:
-Այն ժամանակ, երբ սոխակներ չկային... Հիմա պատասխանեմ Ձեր հարցին: Մեր ազգային տարածքը միշտ կարկուտի տակ է եղել, թուրքը Արևմտյան Հայաստանից մեզ իր հրեշավոր ջարդերով դուրս մղեց, եկանք այստեղ` քրիստոնյա ազգի թևի տակ, բայց այստեղ էլ կինտո Ստալինը` խորամանկ վրացի գյուղացին, ստեղծեց մի այնպիսի «կոնցլագեր», որին զոհ գնացին հազարավոր հայեր (ես այդ մասին պոեմ ունեմ` «Ստալինյան շինելը»): Հայրենական պատերազմին էլ 600 հազար հայ մասնակցեց, ավելի քան 300 հազարը զոհվեցին: Համեմատաբար լավ էր հետստալինյան շրջանը` խրուշչովյան, բրեժնևյան, երբ սկսեցին թուլանալ գամերը: Բայց ԿԳԲ-ն, գրաքննությունը շատ խիստ էին: Համենայն դեպս ազգը գործում էր, ստեղծում, կառուցում, և մենք չպետք է շատ ողբերգական ճիչեր արձակենք, փառք տանք, որ դա էլ եղավ, Երևան եղավ, Հայաստան:
-Դարձյալ Ալեքսանդր Թոփչյանի խոսքը մեջբերեմ. «Բանաստեղծ լինել, ընդհանրապես նշանակում է գալ մեկ այլ ժամանակից, եթե ոչ ժամանակներից»: Ի՞նչ է ենթադրում այլ ժամանակը, գրողական ո՞ր ժամանակից է սերվում Ձեր պոեզիան:
-Բոլոր ժամանակներն ունենում են իրենց արտահայտիչը: Ես գալիս եմ մի ժամանակից, որն արդեն կազմակերպված սոցիալական դեմք ուներ: ՈՒրիշ բան է, որ ես առաջին շրջանում միտումնավոր շրջանցում էի այն, կա՛մ դեռևս այնքան կենսափորձ չունեի, որ չշրջանցեի, կա՛մ ավելի ճիշտ, միտումնավոր կեղծիքից խուսափում էի: Իմ պոետական ժամանակաշրջանը համընկնում է խորհրդային շրջանի հետ, ձնհալի, որ սկսվեց խրուշչովյան հայտնի մերկացումներից հետո, որն ազատություն տվեց, մամուլը սկսեց տպագրել նյութեր, եվրոպական գրականությունը ներխուժեց, մենք լեզուներ սովորեցինք, որ ճանաչենք, իմանանք, խղճուկ հեծանիվ չստեղծենք, այն դեպքում, երբ «Բոինգ» է անցնում երկնքով: Ամենակարևորը՝ հասկացանք, որ գոյություն ունի հասարակություն, որ անտառը միայն մեր երազի մեջ չէ, նաև իրականում գոյություն ունի:
-«Հեռուստապոեմներ «Շուշի» և «Բաբելոն» հյուրանոցների աշտարակից» ժողովածուում ասում եք.
«Վաշինգտոնում, Ստամբուլում կոշիկի խանութի
կողքով անցնելիս
հիշում եմ իսկույն Թուրքիայում մորթազերծ արված հայերի սոսկանքը»:
Ցեղասպանության ճանաչումը մեղմելո՞ւ է սոսկանքը, կամ գուցե սկիզբ է դնելու հայ-թուրքական չլսված բարեկամությա՞ն:
-Չէի ասի` չլսված բարեկամություն, որովհետև վերքը շատ խորն է: Նախանցյալ տարի Թուրքիայում էի, չնայած թվացյալ տնտեսական աճին, շահագործվող ժողովրդի ճիչերին, վիճակն այնտեղ շատ լարված է, անվերջ ցույցեր են: Ինչպես հանկարծ հարստացող երկրներում է լինում` բնակչության մի մասը աղքատության մեջ է: Թուրքիան հիմա մեծ պրոբլեմ ունի ՆԱՏՕ-ի հետ: Պետք է օգտվենք: Թուրքիան գաղտնի զինում է «Իսլամական պետություն» խմբավորումը, երեք միլիարդ արդեն ծախսել է այդ նպատակով, Սիրիա են մտնում ուղղակի Թուրքիայից: Այս վերաբերմունքը Ամերիկայի դեմ է: Թոզ փչելու համար է ասվում, թե Անգլիայից, Ֆրանսիայից զինյալներ կան ԻՊ-ում: Դրանք հատուկենտ մարդիկ են, այնտեղ հիմնական գունդը` միջուկը, կազմված է թուրք բաշիբոզուկից, որն իր ձեռագիրն է ցույց տալիս` հիմա էլ էկրանի առաջ կտրելով մարդկանց գլուխները: Թուրքական մենթալիտետը գողի և նվաճման մենթալիտետ է. սկսեցին ձի գողանալով, հետո հայի, ասորու տունը թալանելով, հիմա Սիրիան են ուզում կորզել և այնտեղ հիմնել խալիֆայություն:
-Հայ-թուրքական բարեկամության մասին խոսք չի՞ կարող լինել:
-Բարեկամության մասին խոսքը պետք է ճնշման տակ լինի, թուրքն ինքը չի ընդունելու ցեղասպանությունը: Այնքան լկտի է, որ Եղեռնի օրը Գալիպոլիի ճակատամարտում իր տարած կասկածելի հաղթանակն էր ուզում տոնել:
-Թուրքիայում անցկացված պոեզիայի միջազգային փառատոնի եք մասնակցել. հայ-թուրքական մշակութային երկխոսություններն ի՞նչ արդյունք են տալիս:
-Նախ` փորձում ես քո սուրը, թե ինչքան է ազդեցիկ: Դե թող այստեղի պոետները գնան մեծ լսարանի առաջ կարդան իրենց քաղաքական լիրիկան: Չունե՛ն այդպիսի լիրիկա, նրանց ինտելեկտը թերի է, նրանք չեն կարող ընդգրկել տարածքը, ընդգրկել պատմությունը: Այնպիսի՜ պոետներ էին ելույթ ունենում Անգլիայից, Շվեդիայից, Ֆրանսիայից:
-Ի՞նչ եք ներկայացրել Դուք:
-Արտասանում էի հայտնի գործերս, ու թուրքերի մի մասը թփթփացնում էր, թե՝ մի կարդա, դրանք հակաթուրքական են: Ես ուղարկեցի այստեղից բնության մասին երգեր, իսկ այնտեղ կարդացի ցեղասպանության մասին բանաստեղծություններս:
Ես դեռ չեմ վերադարձել երկիրս,
թափառում եմ արյանս բաց երակներով,
տեսնում հրդեհը հինավուրց հողի,
եթե վերադառնամ, չեմ գտնի ինքս ինձ:
«Հուրիեթի» խմբագրի տեղակալը հարցրեց` ի՞նչ երկիր եք գալիս-վերադառնում, որ չեք գտնում ինքներդ ձեզ: Ասացի` Դուք ինձնից լավ գիտեք. դրանք բարձրավանդակների վրա փռված առանց հայի գյուղերն են, քաղաքները, հայերի, որոնց դուք դաժանաբար մորթեցիք ու խոշտանգեցիք: Իմ պատասխանից կատաղած` կատվի պես հեռու թռավ:
-Չարենցի մասին ասում եք` «երբևէ չեղավ հետմահու», մինչդեռ հաճախ խոսվում է մեկ այլ ժամանակի մեջ` հետմահու անմահանալու մասին: Եվ հակառակը` կան գրողներ, որ իրենց ժամանակի մեջ ընդունվում են, գնում են` իրենց հետ տանելով իրենց գրականությունը: Գրողի անմահության գաղտնիքը ո՞րն է:
-Գրողը պետք է ինտենսիվ կյանքով ապրի: Հարատևելու համար պետք են վիթխարի աշխատանք և տաղանդի առկայություն: Թեև Արթյուր Ռեմբոն 6 տարեկանում արդեն բանաստեղծություններ էր գրում, 19-ում դադարեց գրելուց, բայց դարձավ ֆրանսիական պոեզիայի նոր լեզվի ստեղծողն իր «Մի եղանակ դժոխքում» ժողովածուով: Այդպիսի բացառիկ դեպքեր կան: Բայց մնալու գրավականը սոցիալական կյանքը, մարդու կյանքը խոր իմանալն է: Տեսեք, Շեքսպիրը սկսեց ընտանիքից` կոմեդիաները, հետո քրոնիկոնները` Անգլիայի պատմությունը, հետո մարդը և տիեզերքը` ողբերգությունները, հետո արվեստը` տրագիկոմեդիաները: ՈՒրեմն պետք է շատ աշխատանք լինի: Ես ընկերներ ունեմ, որոնց անվերջ սրճարաններում եմ տեսնում:
-Կյանքն են ճանաչում:
-Ո՛չ, օղին են ճանաչում ավելի շատ և սիգարետը:
-Պիտեր Բալաքյանը Ձեր պոեզիայի մասին ասել է. «Նրա պոեզիան ապշեցուցիչ ընդգրկում ունի և ազգային կյանքի հիմքերի վրա բարձրացնում է բոլորովին նոր ու աննախադեպ գեղարվեստական մի կառույց»: Ազգային հե՞նքն է, որ համաշխարհային գրականության բովում առանձին տեղ է հատկացնելու գրողին, նրա ստեղծած գրականությանը:
-Այո: Բալաքյանն ինքը շրջապատված է ազգային հենքով: Սարոյանը Ամերիկայում էր, բայց նրան համարեցին մեծագույն վարպետը գաղթած հայերի, ասորիների և այլոց կյանքի պատկերման դժվարին գործում: ՈՒրեմն, անգամ դրսում Սարոյանը գրեց ոչ թե մայքլների, ջոնսոնների մասին, այլ իր համայնքի ներկայացուցիչների, որոնց մեջ նա պտտվեց իլիկի նման և գրեց նաև իր մեկ գործողությամբ պիեսները` հիմք դնելով աբսուրդի թատրոնին: Մեծագույն շարժում, որի հիմքը հայ գրողը դրեց: Ազգային հենքը այն միջուկն է, որից անգամ անգիտակցաբար ստանում ենք աշխարհի պատկերը: Դրա համար Երևանում ամեն մի պահը նույնքան արժեք ունի, ինչքան Լոնդոնում, Փարիզում ու չգիտեմ որ պճնյալ քաղաքում: Եթե գրող ես, նյութը փռված է առջևդ:
-Ի՞նչ եք կարծում, իր կողքին ապրող գրողին ճանաչո՞ւմ է ընթերցողը:
-Մեծ մասամբ` ոչ, ցավոք սրտի, և դա հետադարձ հարվածում է նաև գրողին: Գիրքը պետք է գովազդվի: Այստեղ կարևոր դեր ունի հեռուստատեսությունը, որի երախը լռում է: Ընթերցողի ուշադրությունից դուրս են մնացել արևմտահայ պոեզիան, համաշխարհային պոեզիան: Խորհրդային ժամանակներում էլի որոշ բաներ արվում էին, հիմա սերիալներ են նկարահանում: Պոեզիան չի պրոպագանդվում բացարձակապես: Իմ մասին 45-րոպեանոց ֆիլմ է նկարահանել «Երևան» հեռուստատեսային ստուդիան: Հանրային հեռուստատեսությունը գիշերվա երեքին եթեր հեռարձակեց: Ճիշտ է` սփյուռքը տեսավ և հարյուրավոր զանգեր եղան, բայց մեզ մոտ ժամը երեքին ո՞վ է նայում նման հաղորդումներ: Միտումնավոր Հ1-ը որևէ ցցուն, մաքառող, ակտիվ բան տապալում է: Գիշերը երեքին, առավոտը 6-ին, հետաքրքիր ժամ է, չէ՞, լուսնոտների համար:
-Ինչպիսի՞ն պետք է լինի դեպի իրականություն տանող գրականությունը:
-Դեպի իրականություն տանող գրականությունը պետք է ազատություն ձեռք բերի` ավելի մեծ ծավալով, պետք է իր մեջ նստած սովետի վախկոտ գրողի ուրվականը ոչնչացնի, պետք է սոցիալական թեմաներին մոտենա անվախ, պետք է բացահայտի վիթխարի մի տարածք, որտեղ իր ազգն է ապրում: Վիթխարի չէ, բայց իր համար պետք է վիթխարի դառնա, որովհետև սա է մեր տարածքը: Ի վերջո, պատմականության հիմքում տեսնի իր գրականության ապագա զարգացումը:
-Առաջիկա ծրագրերի մասին ի՞նչ կասեք:
-Աշխատում եմ «Արցախում կռվող ջոկատի գրառումներ» և «Հայոց հողի ծածկագիր տեսիլքներ» բանաստեղծական գրքերի վրա: Հաջորդ տարի մեկ ընդհանուր ժողովածուով կտպագրեմ: Էներգիաս չեմ ծախսում թարգմանության վրա, տալիս եմ իմ գրականությանը:

Զրուցեց
Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ